Kıbrıs Cumhuriyeti, Türkiye, Yunanistan ve İngiltere ile Kıbrıs Türkleri ve Rumlar ortasında 1959’da imzalanan Zürih ve Londra mutabakatlarıyla kuruldu. Mutabakatta imzası olan Türkiye, Yunanistan ve İngiltere, Kıbrıs Cumhuriyeti’nin garantör devletleri oldu. Milletlerarası antlaşmalar uyarınca ve Türkler ve Rumlar ortasındaki paydaşlık temelinde, 1960’ta kurulan Kıbrıs Cumhuriyeti Anayasası’nda iki halka eşit siyasi hak ve statü verildi.
Rum tarafı, İştirak Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla Kıbrıs Türklerini devlet kurumlarından uzaklaştırma, Ada’daki varlıklarını sonlandırma ve Ada’nın Yunanistan’a bağlanması (Enosis) yolunu açmaya yönelik faaliyetlerini sürdürdü. Kıbrıs Cumhuriyeti, Kıbrıslı Rumların tek taraflı güç kullanımıyla Anayasa’yı feshetmelerinin akabinde 1963’te fiilen son buldu.
Rumlar, Enosis’e ulaşma amacıyla silahlanarak, Yunanistan’ın da takviyesiyle, 1963-1974 yılları ortasında Kıbrıs Türklerine karşı baskı ve ambargoyu durmaksızın devam ettirdi. Kıbrıs Türklerinin, iştirak devletinin idaresinden uzaklaştırılmalarının akabinde Rumlar ortasında fikir ayrılıkları başladı. Terör örgütü EOKA mensupları ortasındaki görüş ayrılıkları, Türkiye’nin müdahalesinden telaş eden ve Kıbrıs Türklerini ekonomik yoldan bitirmeyi dileyen Rum başkan Makarios ve daha süratli sonuç alınmasını isteyen eski cuntacılardan oluşan EOKA-B mensuplarının karşı karşıya gelmesine sebep oldu.
EOKA önderi Nikos Sampson, Yunan cuntasının takviyesiyle 15 Temmuz 1974’te Kıbrıs’ı Yunanistan’a bağlamak hedefiyle Makarios’a karşı darbe yaptı ve iktidarı ele geçirdi. Yapılan darbeyle Kıbrıs’ın egemenliğine ve toprak bütünlüğüne kastedildi.
Londra’da görüşmeler yapıldı
Türkiye, darbenin akabinde 1960 Garanti Antlaşması uyarınca birinci basamakta diplomatik teşebbüsleri önceledi. Bu konuda 17-18 Temmuz 1974’te Türkiye ile İngiltere ortasında darbenin akabinde yapılabilecek teşebbüslere ait Londra’da görüşmeler de yapıldı. Görüşmelere garantör ülke olarak Yunanistan da davet edilirken Atina’daki cunta idaresi görüşmelere katılmadı. Devrin Başbakanı Bülent Ecevit ile İngiltere Dışişleri Bakanı James Callaghan ortasındaki görüşmelerde İngiltere’ye ortak müdahale teklifinde bulunuldu. Başbakan Ecevit ve Yardımcısı Necmettin Erbakan, İngiltere’nin olumsuz yanıt vermesi üzerine, garantörlük hakkını kullanarak ve Ada’daki Türklerin güvenliğini de dikkate alarak 20 Temmuz 1974’te Kıbrıs Barış Harekatı’nın başlaması kararını aldı.
Harekat, dünyaya Ecevit’in yaptığı tarihi, “Biz aslında savaş için değil, barış için ve sırf Türklere değil, Rumlara da barış getirmek için Ada’ya gidiyoruz” kelamlarıyla duyuruldu.
Kıbrıs Barış Harekâtı sonrası Kıbrıs Türk’ü bir bayanın periyodun Başbakanı Bülent Ecevit’e sarılarak ağlaması
Barış harekatıyla Kıbrıs’ın Yunanistan’a ilhakının önüne geçilirken Kıbrıs Türk halkının güvenliği ve varlığı teminat altına alındı.
BM’den müzakere çağrısı
Türkiye, 20 Temmuz 1974’te Birleşmiş Milletler Güvenlik Kurulunun (BMGK) 353 sayılı kararı ile İngiltere ve Yunanistan’a “barışın yine tesisini sağlamak üzere müzakerelere başlama” davetinde bulundu ve 22 Temmuz 1974’te harekatı durdurdu. Daha sonra garantör ülkeler bir ortaya gelerek Kıbrıs probleminin tahlili için görüşmelere başladı.
25 Temmuz 1974’te toplanan 1. Cenevre Konferansı, 30 Temmuz 1974’te imzalanan Cenevre Deklarasyonu ile son buldu. Deklarasyonda, Yunanistan ve Rumlar tarafından işgal edilen Türk anklavlarının (bölgelerinin) ivedilikle boşaltılması ile Ada’da barışın ve anayasal nizamın yine tesisini teminen dışişleri bakanları ortasında müzakerelere devam edilmesi öngörüldü.
Öte yandan deklarasyonla Ada’da Kıbrıs Türk toplumu ile Kıbrıs Rum toplumu olmak üzere iki özerk idarenin mevcudiyeti ilkesel olarak tanındı.
‘Ayşe tatile çıksın’
Konferansın 8 Ağustos’ta başlayan ikinci basamağında, Yunanistan, Ada’da yeni anayasal tertibin kurulmasına yönelik tüm teklifleri reddetti ve anayasaya ait varılacak bir uzlaşma için Türk birliklerinin geri çekilmesini ön şart olarak ileri sürdü. Ayrıyeten ikinci toplantıya kadar Rum ve Yunan askerlerinin Türklerin bulunduğu bölgeden çekilmeleri gerekiyordu lakin çekilmedikleri üzere akınlar da sürdü.
2. Cenevre Konferansı görüşmelerinden de bir sonuç çıkmayınca 14 Ağustos’ta “Ayşe tatile çıksın” parolasıyla Kıbrıs Barış Harekatı’nın ikinci evresi başladı ve 16 Ağustos’ta ateşkes ilan edildi. Türkiye’nin başlattığı harekat muvaffakiyetle sonuçlanırken Ada’da yaşayan Kıbrıs Türk halkının güvenliği de sağlandı.
İkinci harekat sırasında geri çekilen Rum askerleri, geçtikleri Türk köylerini yakarak silahsız insanları katletti. Toplu katliamlar, katliam çukurları ve mezarlar, harekatın bitiminde ortaya çıkarıldı. Kıbrıs Barış Harekatı sırasında, Türk ordusu 498 şehit verirken Kıbrıs Türkleri genel olarak ise 1672 şehit verdi.
Harekatın akabinde Kıbrıs Türkleri kendi idarelerini kurdu
Kıbrıs’ta mevcut hudutların çizilmesine imkan sağlayan harekatın çabucak ertesine Kıbrıslı Türkler, 1 Ekim 1974’te Otonom Kıbrıs Türk İdaresi’ni kurdu. Akabinde Kıbrıs Türklerinin devlet yapısını kökleştirme, anayasa yapma ve çok partili sisteme geçme üzere deneyimler yaşadığı Kıbrıs Türk Federe Devleti (KTFD) 13 Şubat 1975’te ilan edildi. KTFD Meclisi, 15 Kasım 1983’te oy birliğiyle aldığı bir kararla Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin (KKTC) kurulduğunu ilan etti.
Müzakerelerde bir sonuca varılmadı
Kıbrıs sıkıntısına tahlil bulma gayeli müzakereler KKTC’nin kurucu Cumhurbaşkanı Rauf Denktaş ile devrin Rum başkanı Glafkos Klerides ortasında Haziran 1968’de Beyrut’ta yapılan görüşmelerle başladı. Periyodun BM Genel Sekreteri Kofi Annan, 2002’de “Annan Planı” olarak da bilinen “Kıbrıs Meselesine Kapsamlı Tahlil Temeli” evrakını ortaya koydu. Denktaş ve o zamanki Rum önder Tasos Papadopulos, “Annan Planı” çerçevesinde çeşitli görüşmeler yaptı ve plan 24 Nisan 2004’te iki tarafta referanduma sunuldu. Rum halkının yüzde 75,83’ü planı reddederken Kıbrıs Türk tarafı yüzde 64,91 çoğunlukla plana “evet” dedi.
Buna rağmen referandumun çabucak sonrasında 1 Mayıs 2004’te Rum idaresi, Ada’daki başka ortak olan Kıbrıs Türkleri yok sayılarak “Kıbrıs Cumhuriyeti” ismi altında Avrupa Birliği’ne tam üye yapıldı. İsviçre’nin Crans Montana kentinde 28 Haziran 2017’de tekrar başlayan ve yaklaşık 10 gün ağır formda devam eden müzakereler garantör ülkeler Türkiye, Yunanistan ve İngiltere’nin de iştirakiyle yapıldı.
Son olarak 27-29 Nisan 2021’de Cenevre’de BM öncülüğünde, garantör ülkelerin de iştirakiyle gayriresmi Kıbrıs konferansı gerçekleştirildi. Konferansta, KKTC Cumhurbaşkanı Ersin Tatar, BM Genel Sekreteri Antonio Guterres‘in de “Yeni fikirlerle gelin” davetine uyarak Kıbrıs’ta kalıcı barış için 6 unsurluk teklif sundu. Teklifin birinci unsurunda, Kıbrıslı Türkler ve Rumların eşit memleketler arası statüsünün ve hükümran eşitliğinin teminat altına alındığı bir kararın BM Güvenlik Kurulunda kabul edilmesi için Genel Sekretere inisiyatif alma daveti yer aldı.
Kıbrıs konferansı, taraflar ortasında ortak taban olmaması sebebiyle sonuçsuz kaldı..
KKTC’de Ekim 2020’de cumhurbaşkanı seçilen Ersin Tatar, Türkiye’nin desteklediği hâkim eşitliğe dayalı, yan yana ve iş birliği içerisinde yaşayan “iki devletli çözüm” modelini savunuyor.
