Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği (TÜSİAD) Yüksek İstişare Kurulu toplandı. TÜSİAD Yüksek İstişare Kurulu Lideri Tuncay Özilhan, kurul toplantısının açılışında yaptığı konuşmada iktisat idaresini eleştirdi.
Enflasyonda kalıcı düşüşün, üretim yapısını değiştirmeden, yalnızca para siyasetleriyle sağlanamayacağı ikazını yapan Özilhan, son vakitlerde üzerinde çok tartışılan ‘Sosyal Medya Yasası’ ile gündemde olan gerçeğe karşıt bilgi paylaşımı düzenlemesinin gençlerin ülkenin geleceğine itimadını artıracağı konusunda kuşkuları olduğunun da altını çizdi. Özilhan’ın konuşması şöyle:
“İktidar ve muhalefetten yeni devir için net ve somut yol haritaları bekliyoruz: Hem Türkiye’nin ikinci yüzyılına hazırlanıyoruz hem de seçim ortamına girdik. Güç bir devirden geçiyoruz. Dünyada bir devir sona erdi. Lakin yerine geçenin ne olduğu şimdi netleşmedi. Bizden kaynaklanan belirsizlikler ile yeni dünya nizamına ait belirsizlikler iç içe geçiyor. İktidar ve muhalefetten yeni devir için net ve somut yol haritaları bekliyoruz. Beklentimiz eski ezberlerin tekrar edilmesi değil. İçinde bulunduğumuz çetrefil durumdan nasıl düzlüğe çıkacağımızın ortaya konulması.
Ne taraf baksak öngörülemezlik ve itimat eksikliği görüyoruz: Hakikaten ne tarafa baksak her yerde belirsizlik, öngörülemezlik ve itimat eksikliği görüyoruz. Artık bildiğimiz inançlı limanları terk etmiş durumdayız. Bu yeni sularda geçmişin deneyimi kâfi olmayacak. Yeni şartlara uygun yeni tahliller bulmamız gerekiyor. Birinci olarak cevaplamamız gereken soru global mimarideki dönüşümde ülke olarak nerede duracağımız. Dünyada muazzam bir güç uğraşı yaşanıyor. ABD Avrupa ile Çin- Rusya aksları ortasında tansiyon giderek tırmanıyor. Bu tırmanışın son durağı Rusya’nın Ukrayna’yı işgali oldu. Ukrayna savaşının nasıl sonuçlanacağını bilmiyoruz lakin global mimariyi şimdiden değiştirdiğini biliyoruz.
İki bloklu bir globalleşme periyoduna girilirse dünya iktisadı tekrar şekillenecek: Yıllardır alışkın olduğumuz tertip, yerleşik anlayışlar, fiyat belirleme davranışları, lojistik yaklaşım değişti. Teknolojik eserlerden hammaddeye, tarım ve besin eserlerinden güce her alandaki arz zincirleri kırıldı; tedarik sıkıntıları yaşanıyor. Ancak bunların ötesinde, Soğuk Savaş sonrası tertip de bozuldu. Dünyada güvenlik istikrarları tekrar kurulmaya başladı. Ekonomik hususlar bir sefer daha ulusal güvenlik önceliklerine tabi kılınır oldu. Bu gelişmeler sonucunda yeni bir Soğuk Savaş periyoduna mi girilecek? O denli ise kendimizi nasıl konumlamalıyız? Bu süreç globalleşmenin en temel özelliklerini sarsıyor. İki bloklu bir globalleşme devrine girilirse dünya iktisadı tekrar şekillenecek. Tek kutuplu bir dünyada globalleşme sayesinde süratle büyümüş olan Çin’in iki kutuplu bir dünyada başarılı olmaya devam edip etmeyeceğini bilmiyoruz.
Gelecekte globalleşmenin nasıl olacağı ülkelerin iktisat siyaseti tercihlerini şekillendirecek: Çin’in yıllardan beri devam eden eforlarına karşın dünyadaki rezerv para üniteleri hala batı ülkelerinin para üniteleri. Piyasa fiyatlarıyla ölçüldüğünde dünya iktisadının yüzde 60’a yakınını hala batı ülkeleri üretiyor. Gelecekte globalleşmenin nasıl olacağı ülkelerin iktisat siyaseti tercihlerini şekillendirecek. Hangi ticaret bloku içinde yer alacağımız, neyi nasıl üreteceğimiz daha da kıymetli hale gelecek. Neyi nasıl üreteceğimize yönelik kararlarda iklim krizi ile global çaba perspektifi de belirleyici olacak.
İklim krizi ile gayret global güç piyasasını kökten değiştirecek: Son IPCC Raporu’na nazaran global ısınmayı 1,5 derecede tutabilmek için 2050’ye kadar karbon emisyonlarını global ölçekte net sıfıra indirmek gerekiyor. Bu gayenin tutturulması ekonomilerde nasıl dönüşümlere yol açacak? Bunun üretim ve ticarete tesiri ne olacak? AB’nin 2050 iklim-nötr maksadı doğrultusunda başlattığı dönüşüme Türkiye nasıl ahenk sağlayacak? Ahenk konusunda gecikme olursa ihracattaki maliyet artışının boyutlarını yeterli hesaplamak gerekiyor. İklim krizi ile çaba global güç piyasasını kökten değiştirecek. Ukrayna krizi değişimi öne çekti. Davos toplantılarında bir bankacının söylediği üzere batı ülkeleri güç konusunda sanayi ihtilalinin yaratmış olduğu çapta bir dönüşümü dijital dönüşüm süratiyle yapmak zorunda kalırlarsa bu birebir vakitte finans dalında de bir ihtilal manasına gelecek. Çok geniş bir tesir alanı olacak bu gelişmeleri yakından izlemeliyiz. Bu gelişmeler Türkiye’nin Avrupa ile bağlarını yakından ilgilendiriyor. Ukrayna işgali öncesine kıyasla Avrupa çok daha birleşmiş durumda. Avrupa bu ortak hali yaptırımlardan kaynaklanan zorluklar nedeniyle gevşetmeyip daha sıkı bir bütünleşmeye hakikat taşıyabilirse daha demokratik ve eşitlikçi bir dünyanın temellerini de atabilir. Bu süreci çok uygun takip etmemiz gerekiyor.
Küresel çaptaki otoriterleşme eğilimi son bulursa yeni devirde siyasetin kodları da değişir: ABD-Avrupa aksıyla Çin-Rusya aksı ortasındaki tansiyon liberal-demokrasiler ile otoriter idareler ortasındaki gayrette de kendisini hissettiriyor. 2008 krizinden sonra liberal-demokratik rejimlerde siyasi temsil sıkıntıları ağırlaştı. ABD’de, Avrupa’da, kimi yükselen ekonomilerde sağ popülist başkanlar güç kazandı. Çin- Rusya aksının global sistemdeki yerinin güçlenmesi bu sağ popülist dalganın yerini daha otoriter bir modele bırakmasına yol açabilirdi. Lakin bu ülkelerde iktidar olan sağ popülist önderler şaşırtan olmayan bir halde seçmenlerin beklentilerini karşılayamadılar ve bu dalga kısmen geri çekilmeye başladı. Bu süreç hızlanır ve global çaptaki otoriterleşme eğilimi son bulursa yeni periyotta siyasetin kodları da değişir. Bu süreci de yakından izlemeliyiz.
Son devirde piyasa müdahaleleri çok ağırlaştı: Evvel 2008 krizi, akabinde pandemi, artık de Ukrayna’nın işgali, devlet ve piyasa ortasındaki istikrarın yine düşünülmesi gerektiğini gösterdi. Ülkemizde ise çok daha farklı bir süreçten geçiyoruz. Özgür piyasa modeli demeyi sürdürmemize karşın son devirde piyasa müdahaleleri çok ağırlaştı. Modelle uyuşmayan uygulamalar meçhullüğü arttırıyor; öngörü zahmeti yaratıyor.
Enflasyonun yükselme eğilimine girmesi, gelir adaletsizliğini daha da bozacak: Devlet ve piyasa ortasındaki istikrar, gelir dağılımı açısından büyük değer taşıyor. Piyasa sisteminin çözemediği gelir adaletsizliği sorunu dünyada sağ popülist dalganın yükselmesi, mülteci akını, yetersiz refah artışı, orta sınıfın erimesi üzere sıkıntılarla iç içe geçti. Enflasyonun yükselme eğilimine girmesi, gelir adaletsizliğini daha da bozacak. Gelir dağılımının güzelleştirilmesi için kapsamlı ve sonuç alıcı bir siyasete gereksinim var. Bu en temel belirsizlik noktalarının yanında daha aktüel olanlar da var. İktisat siyasetlerini bunları dikkate almadan belirlemek olmaz. Bunların başında besin krizi geliyor.
Savaş besin fiyatlarında şiddetli artışlara yol açtı: Salgınlar, savaşlar, etraf, ekonomik krizler derken artık bir de besin krizi ile karşı karşıyayız. Dünya buğday ve arpa ticaretinin neredeyse yüzde 30’unu Rusya ve Ukrayna yapıyor. Ayçiçek yağında bu oran yüzde 55. Ayrıyeten Rusya dünyanın en kıymetli gübre ihracatçılarından biri. Savaş besin fiyatlarında şiddetli artışlara yol açtı. Savaşının uzaması ithalata bağımlı ülkelerde besin unsurları teminini zorlaştıracak. Bu süreçte besin krizinin toplumsal tansiyonları tetiklemesi dünyadaki istikrarsızlığı artıracak. Besin fiyatlarındaki artış ülkemizi de etkiliyor. Fiyat denetimleri ve ithalat üzere sistemlerin besin fiyatlarında kalıcı düşüş sağlayamadığını geçmiş deneyimlerden biliyoruz.
Türkiye’nin yeni bir tarım siyasetine muhtaçlığı var: Türkiye’nin besin fiyatlarındaki artışı önlemek ve tarım ve besindeki muazzam potansiyelini hayata geçirmek için yeni bir tarım siyasetine gereksinimi var. Pandemiyle birlikte gündeme gelen bir öteki husus global tedarik zincirlerinin yine ele alınması sorunu oldu. Tedarik zincirleri aşikâr kalite ve standartta eserlerin en ucuza sağlamasına öncelik veriyordu. Lakin bu yaklaşımın besin ve kritik girdiler açısından çok önemli riskler barındırdığı pandemiyle birlikte ortaya çıktı. Kapanmalar Çin’de hala yer yer devam ediyor ve bu nedenle tedarik zincirlerinde aksamalar tam olarak giderilemiyor. Bu deneyim birçok şirketi girdi temininde en ucuz fiyat yerine tedarikçiyi çeşitlendirme ve yakın coğrafyalara öncelik vermeye yöneltti. Ukrayna’nın işgali, tedarik önceliklerinin bir kere daha gözden geçirilmesini gündeme getirdi.
Türkiye’nin cari açığını azaltmak için üretim yapısını ve dış ilgilerini düzeltmesi gerektiriyor: Tüketim eserleri talebi yerini hizmet talebindeki artışa bıraktı. Bu eğilimin ne kadar kalıcı olacağı Türkiye açısından çok değerli. TL’deki bedel kaybı nedeniyle Türkiye’nin mamul mal ihracatında sağlayabileceği rekabet gücü, dünya ticaretinin hizmetlere ve hatta dijital olarak teslim edilen hizmetlere yanlışsız kaydığı bir dünyada ne kadar sürdürülebilir olacak? Sonuç olarak, tüketici talebinin yapısından tedarik zincirlerine, iklim kriziyle uğraştan iki bloklu globalleşmeye, dünyadaki birçok gelişme Türkiye’nin ihracat atağını sürdürebilmek ve cari açığı azaltmak için kesinlikle üretim yapısını ve dış ilgilerini global ticaretteki değişimlere nazaran şekillendirmesini gerektiriyor.
TL’nin paha kaybı ve enflasyon sıkıntıları ağırlaşabilir: Dünyadaki şimdiki bir diğer sorun ise artan enflasyon. Enflasyonun bütün ekonomik problemlerin başı olması nedeniyle pek çok merkez bankası enflasyon artışının önüne geçmek için sıkılaşma siyasetleri uyguluyor. Günümüzde ülkelerin ekonomileri iç içe olduğu için ABD’nin faiz oranlarını artırması tüm öbür ülkeleri etkiliyor. Doların kıymet kazanması TL’nin paha kaybetmesi manasına geliyor. Dünyadaki fonların daha yüksek getiri sunan ülkelere kayması Türkiye’nin finansman gereksinimini zorlaştırıyor. Küresel taraf aleyhimize seyrederken, içeride uyguladığımız iktisadi siyasetlerle bir arada ülke risk primi yükseliyor. Sıkı para siyasetleri ile gelişmiş ülkelerin yavaşlaması Türkiye’nin ihracatını kısıtlayarak cari açık, TL’nin paha kaybı ve enflasyon sıkıntılarını ağırlaştırabilir. İktisat siyasetleri bu gelişmelere uyumlu olmalı.
Belirsizlikler ve geleceğe ait varsayım yapmayı zorlaştıran meseleler var: Türkiye ikinci yüzyılına, global mimarideki bu belirsizlikler altında giriyor. Global güç uğraşı, iklim krizi ile çaba, dijitalleşme, üretim yapısı üzere üstte sıraladığım alanlarda yapacağımız tercihler önümüzdeki devri şekillendirecek. Batı ittifakındaki konsolidasyon, sağ popülist dalgadaki erime, otoriter rejimlerdeki güç kaybı, tedarik zincirlerinin ortak bedelleri paylaşan ülkelere kaydırılması üzere yönelimler karşısında tercihlerimizi netleştirmeliyiz. Pazarlıkçı dış siyaset karşısında pahalar ve prensipler üzerinden yürütülecek bir dış siyasetten hangisinin yeni devrin dünya sistemi açısından daha uygun olacağını değerlendirmeliyiz. Müttefiklerle münasebetlerde meçhullüğü, öngörülemezliği ve karşılıklı güvensizliği ortadan kaldırmanın sağlayacağı uzun vadeli avantajları kısa vadeli pazarlıkların taktik getirileriyle karşılaştırmalıyız. Global meselelere ilaveten bir de ülke olarak bizim karşı karşıya olduğumuz belirsizlikler ve geleceğe ait kestirim yapmayı, öngörüde bulunmayı zorlaştıran problemler var. Üstelik bunların bir kısmı kolay, risksiz, maliyetsiz bir tahlili olmayan, hasebiyle etraflıca kıymetlendirilmesi gereken problemler.
Enflasyondaki artış, daha evvelki devirlerle karşılaştırılamayacak kadar süratli: Türk lirasındaki paha kaybının ve enflasyonun ulaştığı düzeylerde, faiz oranlarıyla enflasyon ortasındaki makasın geldiği bu noktada istikrarlı bir iktisada nasıl geçileceği sorusu da karşılık bekliyor. Enflasyondaki artış, daha evvelki enflasyonist devirlerle karşılaştırılamayacak kadar süratli. Bu süreç rölâtif fiyat yapısını bozuyor. Firmalar nasıl fiyatlama yapacaklarını bilemez hale geliyor. Tüketicilerin de fiyatlar konusunda algısı bozulmuş durumda. Kaynak tahsisi mefkureden uzaklaşıyor. Enflasyon halkın satın alma gücünü eritiyor. Fiyatların toplam gelir içindeki hissesi geriliyor. Kendi hesabına çalışanların ve ücretlilerin gelirlerindeki gerilemenin nasıl düzeltileceği toplumsal barış açısından sorulması ve yanıtlandırılması gereken başka bir soru.
Enflasyon sarmalı topluma çok yüksek bir bedel ödetir: İktisattaki en büyük öncelik enflasyonun denetimden çıkmasını önlemek ve akabinde kalıcı bir düşüş sağlamak olmalı. Aksi halde, Türkiye’nin geçmişinde olduğu üzere bir enflasyon sarmalına girmesi topluma çok yüksek bir bedel ödetir. Sıkıntıları çözmek yerine bir mühlet için hafifletmek istikametinde atılan adımlar geri teper. Ekonomik problemler sık sık değiştirilen düzenlemelerle çözülmez. Tam bilakis, sık sık değiştirilen düzenlemeler ve piyasanın işleyişine yapılan müdahaleler karar alma ufkunu daraltır ve ekonomiyi daha da bozar. Dengesizlikler tırmanmaya devam eder ve denetim elden kaçarsa uzun yıllar büyük bedeller ödemeyi gerektiren bir sonuç kaçınılmaz olur. Buna fırsat tanımadan, ekonomiyi istikrarlı ve sürdürülebilir bir raya oturtacak siyasetler için uzmanların, teknisyenlerin, akademisyenlerin tekliflerine kulak vermek gerekiyor. Toplumsal uzlaşma ile alınmayan kararlar istenilen sonuçları üretmez.
Enflasyonda kalıcı düşüş yalnızca para siyasetleriyle sağlanamaz: Hiç elbet enflasyonda kalıcı bir düşüş üretim yapısını değiştirmeden yalnızca para siyasetleriyle sağlanamaz. Fiyat istikrarı çok âlâ bir planlamayla, kıt kaynakları istihdam yaratan, ihracat talihi olan dallarda kıymetlendirerek, israfı önleyerek, yatırımları verimlilik artışı sağlayacak projelere yönlendirerek, kamu açığını sınırlayarak, tasarrufu teşvik ederek, cari açığı daraltarak, TL üzerindeki baskıyı azaltarak, ülke risk primini düşürerek sağlanır.
Yatırımların hızlanması yalnızca düşük faiz siyaseti ile sağlanamaz: Türkiye temel altyapı yatırımlarını yaptı. Altyapı yatırımlarının dönüşü uzun müddet alıyor. Bundan sonra kaynak planlamasında dijital altyapı, sanayi ve tarımda katma kıymeti artırma ve yeni teknoloji alanlarının gelişimi hedeflenmeli. Yatırımların hızlanması ve gerçek alanlara yönelmesi yalnızca düşük faiz siyaseti ile sağlanamaz. Hukuk sisteminin adil ve faal çalışması da gerekir. Hukukun üstünlüğü ve yargı bağımsızlığı konusunda kuşku olursa yatırımlar için risk primi gereksiz biçimde yükselir. Belirsizlik, öngörülemezlik ve kendini inançta hissetmemek yalnızca iktisat açısından değil toplumsal hayat açısından da olumsuzluk yaratır. Bunun bir sonucu gençlerin ülkeyi terk etmesi. Evvel en yeterli eğitimli, yabancı lisan bilen, dijital çağa uygun marifetlere sahip gençler ülkeden ayrılmaya başladılar. Artık farklı eğitim ve marifet düzeylerinden gençler de talihlerini öteki ülkelerde aramanın arayışına düştüler. İktidardan ve muhalefetten yanıt beklediğimiz bir soru da gençlerimizin geleceğe inançla bakmalarının nasıl sağlanacağı.
Sosyal medya yasası vilayet ilgili kuşkularımız var: Son vakitlerde üzerinde çok tartışma yapılan Toplumsal Medya Yasası ile gündemde olan gerçeğe ters bilgi paylaşımı düzenlemesinin gençlerin ülkenin geleceğine itimadını artıracağı konusunda kuşkularımız var. Tam bilakis, bu düzenleme tabir özgürlüğünün sonlandırılması kaygılarına yol açarak güvensizlik hissini derinleştirebilir.
Siyasetçilerden gereksiz tartışmalar yerine problemlere yapan tahliller önermelerini bekliyoruz: Türkiye’nin ikinci yüzyılına ve seçimlere, burada başlıcalarına değindiğim birçok değerli tartışma başlığı altında gidiyoruz. İktidardan ve muhalefetten beklentimiz bu somut tartışma başlıklarına ait perspektiflerini ortaya koymaları. Siyasetçilerden gereksiz tartışmalarla tansiyonu yükseltmek yerine ülkemizin birlik beraberliğini dikkate alarak yakıcı sıkıntılara yapan tahliller önermelerini bekliyoruz. Belirsizlik, verilen karşılıkların tatminkâr olması ve uygulamanın doğruluğu ve sürekliliğiyle ortadan kalkacak. Ortak gelecek vizyonunda buluşabildiğimiz oranda geleceği öngörebilmek mümkün olacak. Geleceği öngörebildikçe kendimizi inançta hissedeceğiz. Kendimizi inançta hissettikçe daha hoş bir geleceği inşa edebileceğiz.”
